Risk Değerlendirme Matrisi

Risk değerlendirmesi ile ilgili temel kavramlar ve tanımlar için tıklayın.

Riskin Öneminin Ölçülmesi

Riskin bilinen tanımlarından yola çıkarak, bir riskin önemini değerlendirmek için, bu riske bağlı etkinin ortaya çıkma olasılığına ve bu etkinin meydana getireceği kayıpların ağırlığına bir değer atfetmek gerekir. Risk değerlendirme süreci, olasılıklar ve sonuçlar için bir değerlendirme yöntemi belirlenmesi ve bunların farklı düzeylerini sıralayan bir ölçek oluşturulması ile başlar. Bu ölçek, eldeki riskin türüne ve verilere göre nitel, nicel veya yarı nicel karakterde olabilir.

Olasılık ve sonuç değerleri kombine edilerek risk kritiklik düzeyi elde edilir. Bu kombinasyon matematiksel bir formül kullanılarak veya Risk Değerlendirme Matrisi olarak bilinen iki boyutlu bir tablo kullanılarak yapılabilir. Bu kritiklik düzeyi riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar vermek için kullanılır.

Değerlendirme yapılırken aşağıda sıralanan etkenlere dikkat edilmesi gerekir:

• Ölçek belirlenmesi. (nitel veya nicel olması, ölçeğin hassasiyeti, olasılık ve sonuç değerlerinin nasıl kombine edildiği.)
• Her bir riskin nasıl değerlendirildiği. Bir iki uzmanın yargısından hareketle nispeten öznel ve kabaca bir yaklaşımla veya ilgili tarafların nitel geribildirime dayalı fikir birliğinin aranması gibi daha hassas bir yaklaşımla yapılabilir. Güvenilirlik verisi bulunması halinde matematiksel yöntemler, modellemeler de kullanılabilir. Bununla beraber, basit senaryolar içeren, görece daha basit sistemler için nitel yaklaşımlar genellikle daha uygundur. Mesleki risklerin değerlendirilmesi için nitel yöntemler ve risk matrisleri oldukça uygundur.

Gerek nitel, gerek nicel ölçekler yapılandırılırken akılda tutulması gereken nokta, zarar verebilecek olayın meydana gelme olasılığının değil, zararın meydana gelme olasılığının değerlendirilmesidir. Tek bir tür zarardan söz edilebilen ve kaçınma olasılığı olmayan durumlarda iki değer eşittir. Başka durumlarda iki olasılık değeri farklı olabilir ve risk fazla hesaplanmış olur.

Risk matematiksel olarak, senaryo, olasılık ve sonuçları üçlüsü ile ifade edilebilir:

Birden fazla sonuç doğuran senaryolar:

$$R=\{\langle S_i , P_i, C_i \rangle\} , i=1,2,…,N$$

R, risk; S senaryo; P senaryonun gerçekleşme olasılığı; C senaryonun sonucu.

Bir senaryonun birden fazla sonucu olabilir. Genel olarak böyle bir durumu C_i={c_i1,…,c_ini} , i=1,2,…,n olarak gösterebiliriz.  Her bir c_i için tek tek olasılık ve önem değerleri belirlenebilir. Ancak çok sayıda durumun söz konusu olması halinde analiz karmaşıklaşacağından, seçilen bir sonucun referans alınarak üzerinden işlem yapılması uygun olur. Sonuçlar arasından en karakteristik olanını seçmekte fayda vardır.

Olasılığın Değerlendirilmesi

Olasılık nitel veya nicel olarak değerlendirilebilir. İlk durumda, “beklenir, oldukça mümkün, uzak ihtimal” vb.  gibi sonlu sözle tanımlamalar kümesinden sembolik bir değer veya bir tamsayı seçilir. İkinci durumda ise bir olasılığı belirten gerçel bir numerik x, 0 ≤ x ≤ 1 değeri seçilir.

Birinci tür nitel yaklaşım, daha hızlı olmaklar beraber düşük hassasiyetlidir ve elde fazla veri bulunmayan daha basit durumlarda uygundur.  İkinci yaklaşım, elde güvenilirlik verisinin bulunduğu durumlarda uygundur.

İki yaklaşımın birlikte kullanılması da mümkündür. Bu durumda sözel olarak ifade edilen olasılık durumuna, numerik bir olasılık aralığı atanır.

Nitel Olasılık Skalası

Nitel bir skalada genellikle 4 ila 6 adet olmak üzere, sonlu sayıda olasılık değeri seçilir. Mesleki ve endüstriyel risklerin kombine değerlendirildiği durumlarda 10 değerli ölçekler dahi kullanılabilir. Her düzey için değer belirten açıklamalar, farklı analistlerin öznel yorumlarına yol açmayacak şekilde açık ve net olmalıdır.




4 değerli örnek bir ölçek şu şekilde olabilir :

(O) Olasılık	Açıklaması
Muhtemelen	Sıklıkla gerçekleşir.
Mümkün	Gerçekleşebilir. Geçmişte meydana gelmiştir.
Olası Olmayan	Gerçekleşme ihtimali vardır ancak olası değildir.
İmkansıza yakın	Gerçekleşme olasılığı imkansıza yakındır. Geçmişte olduğuna dair bilgi yoktur.

Bu ölçekle ilgili sıkıntı, otomatik bir minumum olasılık düzeyi oluşmasıdır. Bu düzey ile belirlenmiş bir riskin olasılığında azalma görülemez. Nicel ölçekler de böyle bir sıkıntı bulunmamaktadır zira rasgele küçük bir olasılık değeri seçilebilir. Bu sıkıntıyı aşmak için ölçeğe, “ÖNEMSİZ” adıyla bir düzey eklenebilir. Bu düzey önemsiz veya elimine edilmiş olasılık değerine karşılık gelecektir.

Sonuçların Ağırlığının Değerlendirilmesi

Bir riskin öneminin değerlendirilebilmesi için, ilişkili sonuçların ağırlığı veya maliyeti değerlendirilmelidir. Bu sonuçlardan kasıt çoğunlukla belirli hedefler üzerindeki olumsuz etkilerdir.

İlk adımda, hedefler ve olası zararın türü belirlenmelidir. İkinci adım bunların ölçümü için bir vasıta bulunmasıdır. Üretim sistemleri ile ilişkili riskler için hedefler ve olası zararlar çoğunlukla şöyledir:

• Kişiler: zarar sağlık üzerinde olumsuz etkiden ölüme kadar.
• Topluluklar: zarar birden fazla kişinin sağlığı üzerinde görülür.
• Çevre: flora ve fauna zarar görebilir.
• Üretim kalitesi olumsuz etkilenebilir.
• Üretim miktarı olumsuz etkilenebilir.
• Üretim zamanı olumsuz etkilenebilir.

Sonuçlarla ilgili değerlendirme yapılırken, eldeki senaryonun yaratacağı etkin zarar miktarı doğrudan ölçülebileceği gibi, zarar miktarı açık olarak ele alınmadan zarar verici fenomenin şiddeti de ölçülebilir. Örneğin, bir patlama halinde yüksek basınçtan etkilenecek sınırlı bir alan belirlenir (kuşak, zone) ancak buradaki topluluğun göreceği zarar doğrudan hesaplanmaz. Bu durumda şiddet, hedefin savunmasızlığına bağlıdır.

Daha önce her senaryonun birden fazla sonucu olabileceğini, bu sonuçların genel olarak  C_i={c_i1,…,c_ini} , i=1,2,…,n  şeklinde gösterilebileceğini belirtmiştik. Bu küme içinden elemanter bir sonucu c_iq ile gösterip buna karşılık gelen şiddet/ağırlık değerini de g_iq ile gösterebiliriz. Böylece senaryonun sonuçları [g₁,…,g_ini ] şeklinde şiddet/ağırlık vektörü ile karakterize olur.

Yukarıda açıklandığı üzere her sonucun olasılığı ve şiddeti tek tek hesaplanabilir. Analiz çoğu durumda olduğu gibi basitleştirilmek istenirse, sonuçlar içinden en ağır olanı üzerinden işlem yapmak uygun olur. Örnek olarak zehirli gaz yayılmasını ele alırsak, bunun insanlar ve çevre üzerinde sonuçları olur. İnsanlar üzerinde kalıcı etkileri, ölümleri, kirlenen su miktarını, firmaya maliyeti vb. ölçülebilir. Bu sonuçların tümü bir şiddet/ağrılık değeriyle karakterize olur ve bunlar arasından en yüksek değere sahip olan analizde kullanılır.

Zaman kavramını da dikkate almak gereklidir. Zarar olay anında veya daha sonra ortaya çıkabilir. Örneğin, zehirli ajana maruziyetten bir süre sonra ilişkili hastalık meydana gelmesi gibi.

Hedefin ve zararın türüne göre, mantıksal ifadeler veya yüzdeler kullanılabilir. Örneğin ölüm durumu için kişiler için evet/hayır ihtimalleri geçerliyken, topluluklar için ölüm oranlarından bahsedilir.

Sonuçların şiddeti için nitel bir ölçek de oluşturulabilir. Temel düzeyler, tehlikesiz, ciddi, ağır ve katastrofik olabilir.

Her kelime ölçekte net olarak açıklanmalıdır ki ölçek kullanılabilir olsun. Örneğin ölçek insan sağlığı üzerindeki etkilerle ilgili ise, tehlikesiz düzeyi küçük yaralanmaları, ciddi düzeyi ise tıbbi müdahele gerektiren durumları kapsayabilir.

Aşağıda, askeri bir standarttan alınan (Military Standard MIL-STD-882E, Department of Defense Standard Practice System Safety) dört düzeyli bir ölçek verilmiştir. Her düzey, ,insan sağlığı, çevresel etki ve maddi kayıplar cinsinden sınırlarla belirlenmiştir.

Avrupa kaza ölçeğinde (https://www.aria.developpement-durable.gouv.fr/in-case-of-accident/european-scale-of-industrial-accidents/?lang=en) ise sonuçlar dört kategoriye ayrılmıştır:

Farklı zarar türlerine ilişkin Şiddet/Ağırlık değerlerinin belirlenmesi:

Bir riske bağlı senaryodan doğacak sonuçların ağırlığı için bir değer belirlemek için, daha önce açıklanan R = <S_i , P_i , C_i> ve C_i={c_i1,…,c_ini} , i=1,2,…,n yaklaşımıyla, her c_i  için şu yaklaşımı kullanabiliriz:

• Her kategorideki sonuçlar için, zararın türü tanımlanır,
• Bir kategori, birden fazla farklı zarar türünü kapsıyorsa, her zarar türüne karşılık gelecek sonuçlar cinsinden kategori ayrıştırılır. Örneğin, bir sonuç kümesi c_iq ={yaralanmalar}  ise ve ölçekte “telafisi olmayan yaralanma” ve “önemsiz yaralanma” kategorileri varsa, sonuç kümelerini c_iq ={telafisi olmayan yaralanma} ve c^‘_iq={önemsiz yaralanma} olarak yeniden düzenlemek gerekir.
• Sonuç, ölçekte karşılık gelen yere yerleştirilir. Sonucun doğasına bağlı olarak iki durum olasıdır; birinde zarar var/yok şeklinde ifade edilebilir diğerinde ise zarar sayılsal bir değerle ifade edilir.

Örnek: Mesleki riskler durumunda zarar değerleri için dört değerli bir küme kullanılabilir {rahatsızlık, önemsiz yaralanma, telafisi olmayan yaralanma, ölüm}. Her bir durum 1’den 4’e kadar ağırlık değerleri ile ilişkilendirilir. Olası sonucun ölüm olduğu bir risk ele alınırken, ağırlık düzeyi 4 olur.

Örnek: Endüstriyel bir risk için, zarar değerleri için {telafisi olmayan etkiler, ölümcül etkiler, şiddetli ölümcül etkiler} kümesini kullanabiliriz. Patlama riski ele alınırsa, c₁= “telafisi olmayan etkiler” ve c₂=”ölümcül etkiler” olarak iki farklı sonuç olabilir. Her sonuç için, olası kurbanların sayıları hesaplanabilir. (Patlama basınıcını hesaplamaya olanak veren matematiksel bir model ve popülasyonun dağılımını gösteren haritalar yardımıyla.) Ağırlık düzeyi, olası kurbanların sayılarına göre belirlenir.

Risk Değerlendirmesi

Bir risk, olasılık ve şiddet/ağırık değerlerinin kombinasyonu ile değerlendirilir. İki yaklaşım söz konusudur. Birincisi nicel yaklaşım olup, riskin kiritiklik düzeyini hesaplamaktan oluşur. Diğer yaklaşım nitel yaklaşımdır ve risk matrislerini kullanır. Bazı durumlarda iki yaklaşım birlikte kullanılması olasıdır.

Kritiklik

Kritiklik, riskin şiddet/ağrılığıyla ölçülen kayıpların beklentisinin matematiksel hesabıdır.  Risk

$$R=\{\langle S_i , P_i, X_i \rangle\} , i=1,2,…,N$$

olarak tanımlanır ve sonuçları C_i={c_i1,…,c_ini} , i=1,2,…,n olarak gösterilirse, bir senaryonun kritikliği şu şekilde ifade edilebilir:

$$kritiklik(s_i)=\displaystyle \sum_{q=1}^{n_i}p(c_iq).g(c_iq)$$

Eğer risk tek bir senaryoya ait tek bir tür sonuç  ile karakterize ise, bu ifade şu şekilde sadeleşebilir:

$$kritiklik(R)=p.g$$

Risk Değerlendirme Matrisleri

Risk değerlendirmesinde nitel yaklaşım uygulandığında kritiklik risk matrisi olarak bilinen iki girişli bir tablo yardımıyla değerlendirilebilir. Bir diğer yaklaşım ise, nitel açıklamalara sayısal değerler vererek bu değerleri çarpmaktır.

Çoğunlukla olasılık ve sonuç düzeylerine 1’den n’e kadar sayısal değerler verilir ve kritiklik iki değerin çarpımı olarak ele alınır. Bu yaklaşımda eldeki ölçeklerin birbirleri ile tutarlı olmasına dikkat edilmelidir. Örneğin (olasılık=1,sonuç=4) ve (olasılık=4,sonuç=1) şeklinde iki riski ele alırsak her ikisinin risk skoru aynı (4) olur ve her iki riskin aynı öneme sahip olduğu sonucuna götürür. Ancak bu her zaman doğru olmayabilir. Bunu üstesinden gelmek adına daha esnek matrisler kullanmakta fayda vardır. Matris oluşturulurken köşegene göre simetrik hücrelerin aynı sonuçları vermemesine dikkat edilmelidir. (Farklı olasılık ve şiddet değerlerine sahip risklerin aynı risk skoruna sahip olmamaları) Örnek bir risk matrisi şu şekilde düzenlenebilir:

Risk matrisleri çoğu durumda, indislerin çarpımı hesaplanmaksızın doğrudan da kullanılabilir. Aşağıda “önemsiz” düzeyini de dahil eden bir risk matrisi verilmiştir:

Önemsiz olarak eklenmiş olasılık sütunu, sonucun şiddeti ne olursa olsun önemsiz bir risk düzeyinin elde edileceği olasılığı ifade eder. Aynı şekilde önemsiz şiddet sütunu da olasılık ne olursa olsun önemsiz bir risk düzeyinin elde edileceği şiddeti ifade der. Bu yaklaşım MIL-STD-882E standardında da kullanılmıştır:

Risk matrisleri risk düzeylerini nitel olarak tarif eder ve bu düzeyler her zaman nicel yöntemlerle hesaplanan kritiklik değeri ile uyumlu olmayabilir.  Tutarlığı korumak için, bazı hususlara dikkat edilmelidir:

• Komşu hücreler arasında risk düzeyi, bir düzeyden fazla değişmemelidir. Örneğin, yüksek yazan hücrenin komşularında risk düzeyi ciddi düzeyini atlayarak orta veya düşük düzeye düşmemelidir.
• Olasılık veya şiddete ait son sütun veya son satır en düşük risk düzeyini belirtmeli ve bu satır veya sütun boyunca kritiklik düzeyi değişmemelidir.

Tutarlılık sağlansa bile, risk matrislerinin doğru işlememe olasılığı vardır. Risk matrislerindeki bir diğer sorun çözünürlük sorunudur. Risk düzeyleri sürekli bir skala üzerinde bulunur ancak risk matrisi ile bu skala hücrelere bölünmüştür. Risk matrisinin bu yapısı risk düzeyleri için bir eşik etkisi yaratır. Bir hücre, gerçekte birbirlerinden farklı kritiklik düzeylerini tek bir düzeyde ifade etmektedir. Belirli bir aralıkta, düzeyler arasındaki farklar görünmez olmaktadır.

Bahsedilen bu dezavantajlar, alternatif olarak objektif nicel verilerin bulunması halinde geçerlidir. Yukarıda belirtilen özellikleri taşımayan matrisler yalnızca nitel değerlendirmelerde kullanılmalıdır.

Risk matrisinde, risk düzeyi yerine riskin kabul edilebilirliği de belirtilebilir. Kabul edilebilirlik, risk düzeylerine göre belirlenir.

Risk Değerlendirme Matrisi ve İş Sağlığı ve Güvenliği Risklerine Uygulunaması

Olasılık Değerlendirmesi

İş sağlığı ve güvenliği riskleri (mesleki riskler) için seçilen değerlendirme yöntemi basit olmalıdır. Nitel yaklaşım uygundur. Analizcinin ve ilgili tarafların düşünce ve yargılarına göre öznel nicel olasılık düzeyleri de kullanılabilir. Farklı zarar verici etkilerin önemi de nitel bir şiddet ölçeğinde belirlenebilir.

İyi sonuç alabilmek için değerlendirilen risk ve sonuçları net olarak tanımlanmalıdır. Örneğin düşme riskinden bahsediliyorsa, basit yaralanma, kırıklar, ölüm gibi muhtemel sonuçların her biri ele alınmalıdır.

Zarar, istenmeyen olayın meydana gelişinden hemen sonra değil bir süre içerisinde ortaya çıkabilir. (Meslek hastalığı gibi.) Kronik riskler için istenmeyen olayın gerçekleşmesi de bir süreye yayılabilir. Bu hususlar değerlendirme sürecinde akılda tutulmalıdır.

İş sağlığı vegüvenliği risklerinin değerlendirilmesi, bu risklerin tanımlanması ile başlar.  Riskler değerlendirilir, düzeylerine göre öncelik sırasına sokulur ve kabul edilebilir veya edilemez şekilde sınıflandırılır. Tüm bu süreç için nitel yaklaşım uygundur.

Dört veya beş düzeyli ölçekler çoğu durumda uygundur. Çift sayılı ölçekler, analizcinin ortalama değeri seçme eğiliminin önüne geçmek için tercih edilebilir.

Aşağıda örnek bir ölçek verilmiştir. Düzeyler harfler ve açıklamaları ile verilmiştir. Kiritiklik hesaplamalarında doğrudan kullanılmasının önüne geçmek amacı ile düzeylere sayısal değer verilmesinden kaçınılmıştır:

Bu olasılıklar, zararın gerçekten meydana gelmesi durumuna uygulanır, zarar verici fenomenin gerçekleşme veya zarar verici olaya marzu kalma olasığına uygulanmaz. Örneğin maruziyetten bir süre sonra meydana gelen hastalıklar durumunda, riske maruz kalan çalışanda hastalık gelişme olasılığını değerlendiririz. Bu olasılık, maruziyet olasılığı veya sıklığı ile, her ne kadar bağlantılı olasalar da, karıştırılmamalıdır. Aynı şekilde, ağır yükler taşıma sonucu belde sakatlanma ile sonuçlanan bir kazayı ele alırsak, belde sakatlık meydana gelme ihtimali ele alınır, ağır yük taşıma işinin sıklığı değil.

Birden fazla olası sonucun bulunduğu durumlarda, hasar tipleri belirlendikten sonra, daha belirgin şekilde daha sık karşılaşılan hasar üzerine yoğunlaşılır. Diğer durumlarda, her hasar türünün olasılığı ayrı ayrı belirlenir.

Belirli durumlarda, olasılık, birim maruziyet başına zarar görme olasılığı cinsinden ifade edilebilir. Bu olasılık aynı zamanda risk kontrol düzeyi olarak da anılır. Böylece olasılığı belirlemek üzere çift girişili bir tablo oluşturulabilir:

 

Genel olarak, mevzuat, standart, kural ve düzenlemelere uyulmadığı durumlarda olasılık değerinin arttığı varsayılır.  Örneğin bir atölyede elektrik panosu açık bırakılmışsa, elektrik şoku riski yüksek olarak belirlenir ancak gerçekte durum bu olmayabilir. Bu şekilde değerlendirme yapılmasının amacı bu tür uygunsuzlukların kabul edilemez olarak düşünülmesidir.

Örnek: Yarı endüstriyel bir ekmek fırınında iki adet riskli durum ele alınıyor. Bir durum burkulma ile sonuçlanan düşme olabilir. Yerde un bulunduğundan ve önceki tecrübelerden bunun sık gerçekleşeceği bilinir yukarıdaki tabloya göre B değeri verilebilir. Bir diğer durum, un alejisine bağlı hastalık gelişmesi olabilir. Bu hastalığın 10 yıl içerisinde geliştiği varsayılırsa, 10 yıl içerisinde pek çok çalışan işini değiştirmek zorunda kalabilir. Bu durumda 10 yıl içerisinde alerji gelişme riskine A değeri verilebilir.  (Sistematik olarak ortaya çıkıyor.)

Şiddet Değerlendirmesi:

Mesleki risklerin şiddetinin değerlendirilmesinde insan sağlı üzerindeki etkiler dikkate alınır. İki olası durum vardır; iş kazaları ve meslek hastalıkları.

Kazaların hasar düzeyinin belirlenmesinde, tedavi türü, süresi, işten uzak kalma süresi, iş göremezlik düzeyi baz alınabilir. Hastalıklar içinse, belirli bir süreden sonra ortaya çıktıkları için, iş göremezlik düzeyinin baz alınması uygun olur.

Riskin şiddeti/ağırlığı yalnızca hasar düzeyi ile ilgili değildir; hasara uğrayacak kişilerin sayısı da önemlidir. Bu kişilerin sayısı arttıkça şiddet düzeyi için belirlenen değer de artırılabilir. Örnek bir ölçek şöyle olabilir:

Risk Matrisleri:




Aşağıdaki matris, bir riskin kabul edilebilirliğini belirlemek için kullanılabilir. Beş düzey kullanılmıştır. Olasılık değerleri daha önce verilen ölçekteki gibidir.

• A1: Kabul edilemez
• A2: Öncelikli olarak azaltılmalı
• A3: Mümkünse azaltılmalı
• A4: Katlanılabilir

 

Önemsiz düzeyi, risk önemsiz olduğunda ya da tehlike kaynağı tamamen ortadan kaldırıldığında kullanılır. Örneğin, zehirli bir maddenin tehlikesiz bir madde ile ikame edilmesi gibi. A4 düzeyi herhangi bir önlem almayı gerektirmeyen riskler için kullanılır. Bu tip risklerin şiddeti ve olasılığı düşük olduğundan, kaynakların bu riskleri azaltmaya harcanması anlamlı değildir. A1 düzeyindeki riskler ise kesinlikle kabul edilemez; söz konusu faaliyete devam edilmesine izin verilmeden önce mutlaka ortadan kaldırılmaları gerekir. A2 ve A3 gibi orta düzeydeki riskler ise A2 düzeyi öncelikli olmak üzere azaltılmalıdır.