Fine-Kinney Yöntemi İle Risk Değerlendirmesi
Risk değerlendirmesi için tek başına veya birlikte kullanılan farklı yöntemler vardır. Fine-Kinney risk değerlendirme yöntemi de bunlardan biridir. Kısaca Kinney yöntemi olarak da adlandırılır. Yöntemi ilk olarak Fine 1971 yılında önermiştir [Fine,W. T., “Mathematical evaluation for controlling hazards”, Journal of Safety Research, 3(4), 157-166, 1971.]. Bu çalışmayı temel alan Kinney ve Wiruth 1976 yılında Fine-Kinney olarak anılan yöntemi ortaya koymuştur. [Kinney, G.F., Wiruth, A.D., (1976), “Practical risk analysis for safety management”, NWC Technical publication 5865, Naval Weapons Center, China Lake CA, USA, 1976.]. Üzerinden kırk yılı aşkın zaman geçmesine rağmen bu çalışma Fine-Kinney yöntemi için halen temel referans olarak alınmaktadır.
Fine-Kinney yöntemi, İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) risk değerlendirmesi Avrupa’da yaygın şekilde kullanılmaktadır. 2012 yılından sonra Türkiye’de de giderek yaygınlaşmıştır. Çimento sektöründe sıklıkla uygulanmaktadır. Çimento sektörü dışında büyük inşaat firmaları ve büyük ölçekli sanayi firmalarında kullanımı da giderek yaygınlaşmaktadır.
Fine-Kinney yöntemi, tehlikeli/olumsuz olayın gerçekleşmesi olasılığı (olasılık), bu olaya maruziyet (sıklık) ve sonucun ağırlığının (şiddet), riskin büyüklüğünü birlikte belirlediğini kabul etmektedir. Bu faktörler için numerik skalalar oluşturulmuş ve üç faktörün çarpımından bir risk skoru hesaplanması öngörülmüştür. Hesaplanan risk skoru için de numerik bir skala oluşturulmuş ve bu skalaya göre riskin önemi değerlendirilmektedir.
Tehlike
“Tehlike (Hazard)” kelimesinden kasıt, kontrolsüz, beklenmedik ve rasgele gerçekleşecek bir olaydan kaynaklanacak belirli bir zarardır. Örneğin, yolcuların araba kazasında ölmesi ya da yemek yerken nefes borusuna kaçarak boğulmaya sebep olması gibi. Tehlike, potansiyel bir zarar kaynağı olarak düşünülebilir.
29.12.2012 tarih 28512 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nin 4. maddesinin g bendinde tehlike şöyle tanımlanmıştır:
Tehlike: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelini, ifade eder.
6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun 3. maddesinin p bendinde tehlike şöyle tanımlanmıştır:
Tehlike: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelini, ifade eder.
Risk
Risk veya eş anlamlı olarak risk miktarı, belirli bir tehlikeden zarar doğması ihtimalidir.
29.12.2012 tarih 28512 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nin 4. maddesinin e bendinde risk şöyle tanımlanmıştır:
e) Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalini ifade eder.
6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun 3. maddesinin o bendinde risk şöyle tanımlanmıştır:
o) Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalini, ifade eder.
Kabul Edilebilir Risk
Günlük hayatımızdaki tehlikelerden tamamen kaçınmamız pratik olarak mümkün olmadığından, bunlarla ilgili risklerin de tamamen ortadan kaldırılamayacağı açıktır. Ancak ortadan kaldırılmasa bile riski azaltacak adımlar atılması her zaman mümkündür. Örneğin, araç kullanırken emniyet kemeri takılması olası bir kazanın ölümle sonuçlanma ihtimalini azaltacaktır. Benzer şekilde, yemeklerin küçük parçalar halinde iyice çiğnenerek yenmesi yemek yerken boğularak ölme ihtimalini azaltacaktır. Ya da fırtınalı havalarda açık arazide dolaşmamak ile yıldırım çarpması sonucu ölüm riski azalacaktır.
Risklerin her zaman tamamen ortadan kaldırılmasının mümkün olmayışı, buna karşın azaltılabilmeleri kabul edilebilir risk kavramını doğurmaktadır. Kabul edilebilir risk, bilinçli ve tedbirli birinin söz konusu tehlikeli işi yapmaktan vazgeçirmeyecek düzeydedir. Buna göre açıktır ki, arabayla seyahat etmek, yemek yemek pek çoğumuz için kabul edilebilir risktir. Bu eylemler riskli olmasına rağmen, bunları hiç yapmamaktansa, risklerini göze almayı tercih ederiz.
ISO/IEC Guide 51:2014 ‘ e göre kabul edilebilir risk, toplumun güncel değerlerini temel alan bağlamda kabul edilebilen risktir.
29.12.2012 tarih 28512 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nin 4. maddesinin b bendinde kabul edilebilir risk seviyesi şöyle tanımlanmıştır:
b) Kabul edilebilir risk seviyesi: Yasal yükümlülüklere ve işyerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesini ifade eder.
Fine-Kinney Risk Değerlendirme Yöntemi
Yukarıda tartışılan düşünceler şu şekilde özetlenebilir:
- Tüm tehlikelerden tamamen kaçınmak, dolayısı ile bunlardan doğan risklerin tamamen ortadan kaldırılması mümkün değildir.
- Dikkat ve yeterli çabayla alınacak önlemler çoğunlukla riskleri kabul edilebilir seviyeye indirir.
- Sınırlı kaynaklar, tüm risklerin ortadan kaldırılması gibi imkansız bir amaç peşinde boşa harcanmaktansa, risk seviyilerini mümkün olan en az seviyeye indirmek için kullanılmalıdır.
Fine-Kinney yöntemi bu ilkelerden yola çıkarak riskleri nicel olarak karakterize etmek ve risk azaltma süreçlerini değerlendirmek için geliştirilmiş bir yöntemdir. Bu yöntem karşılaştırma amacıyla sayısal değerler kullanır. Aynı zamanda, iş güvenliği profesyonelleri dışında, idari personel ve çalışanların da anlayabileceği risklerle ilgili açık tanımlayıcı ifadeler kullanır.
Fine-Kinney Yöntemine göre, risk seviyesi üç faktöre bağlı olarak artar.
- (O) Olasılık: Zarar verici olayın meydana gelme ihtimali.
- (F) Frekans: Zarar verici olaya maruz kalma sıklığı.
- (Ş) Şiddet: Olayın muhtemel sonuçları.
Risk hesaplamaları için bu faktörlere sayısal değerler atanmış ve üç faktörün çarpımı olarak risk skoru formüle edilmiştir. Sayısal değerler rasgele seçilmiş olmakla birlikte, kendi içlerinde tutarlıdır.
R=OxFxŞ
(O) Olasılık: Zarar verici olayın meydana gelme ihtimali.
Bu faktör, zarar verici olayın meydana gelmesinin matematiksel olasılığı ile ilgili olmakla beraber, Fine-Kinney yöntemi içerisinde matematiksel olarak değil beklenti ifade eden nitel ifadelerle tarif edilmektedir. Fine-Kinney 1976′ da olasılık için aşağıdaki skalayı önermiştir:
Fine-Kinney Risk Değerlendirme Yöntemi Olasılık Skalası
| (O) Olasılık | Sayısal Değeri |
| Beklenir | 10 |
| Oldukça mümkün | 6 |
| Olağan dışı ama mümkün | 3 |
| Uzak ihtimal | 1 |
| Düşünülebilir ama çok düşük ihtimal, beklenmez | 0.5 |
| Pratik olarak imkansız | 0.2 |
| Neredeyse imkansız | 0.1 |
Yukarıdaki skalada referans noktaları farklı renkte yazılmıştır.
1 değerine karşılık gelen uzak ihtimal noktası ve 10 değerine karşılık gelen beklenir noktası arasındaki değerler, skalanın sıradan tehlikeli olayların meydana gelme ihtimallerini belirleyen kısmıdır.
Güvenlik söz konusu olduğunda yalnızca olası durumlar değil, olasılığı imkansıza yaklaşan durumlar da hesaba katılmalıdır. Mutlak olarak imkansız olaya sayısal değer olarak 0 atanır. Ancak, gerçek hayatta hiç bir olay mutlak olarak imkansız olamayacağından neredeyse imkansız ifadesi kullanılmış ve uzak ihtimal değerinin onda biri 0.1 değeri atanmıştır. Bu değer de skalanın alt referans noktasını oluşturmaktadır.
(F) Frekans: Zarar verici olaya maruz kalma sıklığı. (Maruziyet Faktörü)
Potansiyel olarak tehlikeli bir duruma maruz kalma sıklığı arttıkça, bununla ilişkili risk de artar. 1 değeri, yılda birkaç defa gibi seyrek maruziyet sıklığına atanmıştır. 10 değeri ise sürekli maruziyet için atanmıştır. Bu iki değer referans noktası olarak seçilmiş olup ara değerler ekstrapolasyon ile belirlenmiştir.
Fine-Kinney Risk Değerlendirme Yöntemi Olasılık Skalası
| (F) Frekans | Sayısal Değeri |
| Sürekli | 10 |
| Sık (Günlük) | 6 |
| Nadiren (Haftalık) | 3 |
| Olağandışı (Aylık) |
2 |
| Seyrek (Yılda birkaç kez) | 1 |
| Çok Seyrek (Yıllık) | 0.5 |
(Ş) Şiddet: Olayın muhtemel sonuçları. (Sonuç Faktörü)
Tehlikeli bir olaydan kaynaklanan zarar, fark edilmeyecek kadar küçükten, katastrofiğe kadar çok geniş bir skala oluşturur. Skala, fark edilebilir zarara 1 ve katastrofik sonuca 100 değerini atayarak oluşturulmuştur. Fine-Kinney’in 1976’da yayınladığı orijinal metinde, sonuç faktörlerinde olayın hem can kaybı hem maddi zarar yönünden sonuçları değerlendirilmiştir. Bu iki boyut birbirinden tamamen farklı olsa da, zararlı olay sonucunda hem maddi kayıp hem can kaybı yaşanabileceğinden, iki faktörü de içine alan bir skala kullanımının pratik olacağı savunulmuştur. Orijinal metinde, maddi kayıplar için değerler dolar para birimi ile verilmiş, günümüzde güncelliğini yitirmiştir. Bu nedenle bu değerler kullanılırken dikkatli olunmalıdır. Maddi kayıp ifadeleri güncel olmaması nedeni ile skaladan tamamen çıkarılabilir ancak orijinal metinde şiddet değerlerinin her iki faktörün ağırlıklı ortalaması olduğu belirtilmiştir. Söz konusu ortalamanın neye göre alındığı belli olmadığından, skala maddi kayıp ifadeleri çıkarılarak kullanılacaksa, bu nokta akılda tutulmalıdır. Burada skala orijinal metinde yer aldığı haliyle verilmiştir:
Fine-Kinney Risk Değerlendirme Şiddet Skalası
| (Ş) Şiddet (Olası Sonuç) | Sayısal Değeri |
| Katastrofik (pek çok ölüm, veya >$107 kayıp) |
100 |
| Felaket (birkaç ölüm veya >$106 kayıp ) | 40 |
| Çok ciddi (ölüm veya >$105 kayıp) | 15 |
| Ciddi (Ciddi yaralanma veya >$104 kayıp) | 7 |
| Önemli (Sakat Kalma veya >$103 kayıp) |
3 |
| Fark edilir. (İlk yardımla giderilebilecek hafif yaralanma veya >$102 kayıp) | 1 |
Şiddetle faktörü ve mali kayıplar arasında aşağıdaki gibi bir ampirik bağıntı vardır:
şiddet faktörü=(maddi hasar)0.4
(R) Risk Skoru
Risk skorunun, yukarıda açıklanan üç faktörün çarpımı ile elde edildiği belirtilmişti. Bu formüle göre elde edilen risk skorları eldeki durumlarda gözlenen risklerle ilişkilendirilebilir. Elde edilen skorlar aşağıda verilen skalaya göre değerlendirilir:
Fine Kinney Yöntemi Risk Skoru Değerlendirme Tablosu
| (R) Risk Skoru | Risk Durumu |
| >400 | Çok yüksek risk; işlemin durdurulması düşünülmeli. |
| 200 ila 400 | Yüksek risk, derhal düzeltici önlem gerekir. |
| 70 ila 200 | Önemli risk, düzeltici önlem gerekir. |
| 20 ila 70 | Olası risk, dikkat gösterilmeli. |
| <20 | Büyük olasılıkla kabul edilebilir risk. |
Bu tablodaki sınıflandırmanın 1976 yayımlandığı ve deneyime dayalı bir sınıflandırma olduğu akılda tutulmalıdır. Uygulama yapılırken eldeki güncel şartlar ve deneyimler göz ardı edilmemelidir.
Önerilen Risk Azaltıcı Eylemin Değerlendirilmesi
Bir durum için risk skoru arttıkça, düzeltici önlemin etkinliği artar. Söz konusu önlemin maliyeti azaldıkça da gerekçesi/doğrulaması artar. Doğrulama için nicel bir indeks, risk skorunu oluşturan üç faktörden elde edilebilir. Bu faktörler ayrı ayrı ele alınır.
Etkinlik Değeri
Önerilen risk azaltıcı önlem için, etkinlik değeri riskin tamamen ortadan kalkması hali için “1” ve hiç bir etkisi olmayan önlem için “0” değerini alır. Ara değerler de buna göre çizgisel olarak yer alır. Örneğin, riski %60 azaltan bir önlem için etkinlik değeri ” 0,6″ olur.
Maliyet Değerlendirmesi
Maliyet ve doğrulama (justification) birbirleri ile ters orantılıdır. Buna göre maliyet faktörü, sayısal değeri maliyetle artan bir bölen şeklinde ifade edilebilir ki böylece maliyet arttıkça doğrulama azalır. Bu bölen için, aşağıdaki gibi bir ampirik formül verilmiştir:
$$bölen= \sqrt[3]{\frac {toplam maliyet}{100}}$$
Önerilen bir risk azaltıcı önlem için doğrulama faktörü, matematiksel olarak belirli bir durum için risk skoru ve etkinlik değerinin çarpımının yukarıda formülü verilen maliyet faktörüne bölünmesi ile bulunur. Bu doğrulama faktörü, önerilen önlem için maliyet etkinliği göstergesidir. Fine-Kinney orijinal metninde hesaplanan bu maliyet etkinliği için sayısal değerlerin tecrübelerden çıkarıldığı belirtilmiş olup, burada aynen aktarılmıştır. Güncelliği tartışılabilir. Buna göre 10’dan küçük değerler söz konusu önlemin faydasının süpheli olduğunu işaret etmektedir. 10-20 arası değerler için önlem doğrulanmıştır yani sağlam bir gerekçesi vardır. 20’den büyük değerler ise, etkinliği çok yüksek mutlaka alınmaya değer önlemleri belirtmektedir.
Fine-Kinney Risk Değerlendirme Yöntemi Örnek Hesaplama (Orijinal Metinden alınan örnek)
Bir üretim tesisinde, büyük bir propan tankının civarından seyrek trafikli bir yol geçmektedir. Yoldan geçen kamyonların, kazayla yoldan çıkarak tanka çarpma ihtimali bulunmaktadır. Bu durumda propan etrafa yayılabilir ve alev alması halinde önemli zarar ortaya çıkar. Ortaya çıkacak hasarın mali değeri 250.000$ olarak öngörülmektedir. (1976). Bu durum için risk skoru nedir?
- Tarif edilen olaylar zincirinin gerçekleşmesi düşünülebilir ancak çok düşük ihtimallidir. Buna göre olasılık faktörü 0.5 olarak seçilebilir.
- Trafik seyrek olduğu için-belki haftada bir- Maruziyet faktörü 3 alınır.
- Olası sonuçlar arasında ciddi yaralanmalar beklenmemekte, 250.000$ civarında bir maddi hasar beklenmektedir. Yukarıda verilen formüle göre şiddet faktörü yaklaşık 23 hesaplanır.
- Risk skoru=0,5*3*23=34,5 olarak hesaplanır.
Risk skoru, olası risk aralığına düşmektedir ve dikkat edilmelidir.
Fine-Kinney Risk Değerlendirme Yöntemi doğrulama faktörü için örnek hesaplama
Yukarıdaki durum için, tankın yerinin değiştirilmesi önerilmiş olsun. Bu işlemin riski %75 civarında azaltacağı ve 30.000$ mal olacağı varsayılıyor. Buna göre
Risk skoru 34,5
Risk azaltma faktörü (%75) 0.75
Maliyet değerlendirmesi için $$bölen= \sqrt[3]{\frac {30000}{100}}= 6.7$$
Doğrulama faktörü ve maliyet etkinliği (34,5*0.75)/6.7=3,9 < 10
Buna göre önerilen önlemin faydası şüphelidir. Ancak risk skorundan ortada bir risk olduğu açıktır. Bu nedenle alternatif önlemler araştırılmalıdır. Örneğin sağlam bir bariyerle riskin %50 azaltıldığı ve bariyerin 400 dolara mal olduğu varsayılsın. Buna göre Doğrulama faktörü ve maliyet etkinliği 10.8>10 olur ve önlem doğrulanmış olur.